Nikhef-communicatiechef Martijn van Calmthout over zijn overstap naar 'the dark side'
'Ons instituut heeft niet de meest aaibare onderwerpen; we zijn geen Artis'
Het was groot nieuws binnen de wetenschapscommunicatie en journalistiek: Martijn van Calmthout, lange tijd chef Wetenschap bij de Volkskrant, maakte in september 2018 de overstap naar 'the dark side': een journalist die gaat werken in het communicatievak. Hij werd hoofd communicatie bij NWO-instituut Nikhef. 'Het einde van een tijdperk', schreef de Volkskrant die hem geestelijk vader van katernen als Kennis en Wetenschap noemt. Nu, zes maanden verder, vertelt hij over het ontstaan van zijn passie voor de wetenschapsjournalistiek, hoe hij tot de overstap naar Nikhef kwam en wat zijn ervaringen tot nu toe zijn op het Nationaal instituut voor subatomaire fysica.
"Als jonge jongen was ik al geïnteresseerd in nieuws over sterren, telescopen en het universum. Een studie natuur- en sterrenkunde was dan ook een logische stap", zegt Van Calmthout. Kranten en bladen hadden toen al zijn aandacht, en dus werd hij onder meer redacteur voor het universiteitsblad van de Universiteit Utrecht. Zijn eerste kennismaking met de wetenschapsjournalistiek. "Als ik dat niet was gaan doen, was ik vermoedelijk nooit afgestudeerd. Natuurkunde alleen vond ik toch te beperkt. Onderzoek vraagt ongelooflijk veel geduld, iets wat ik niet zoveel heb. Ik ontdekte dat het veel leuker is om journalist te zijn, want dan kom je kijken bij een onderzoek dat reeds is afgerond. Je ziet echt de feestelijke kant van de wetenschap, zonder eindeloos te hoeven wachten."
Angst voor deeltjesfysica
Van Calmthout werkte dertig jaar als wetenschapsjournalist bij de Volkskrant. Lange tijd als chef Wetenschap, waarbij hij vol passie schreef over onder meer deeltjesfysica. Je zou daarom niet zeggen dat hij vroeger echt bang was voor dit vakgebied. "Ik kon geen touw vastknopen aan mijn eerste college particle physics. Ik had geen idee waar ze het over hadden. Ik heb er lang over gedaan om het systeem van de deeltjes echt goed te begrijpen, laat staan dat ik er als journalist over durfde te schrijven. Het is een wereld die de meeste lezers niet vanzelfsprekend vinden, te abstract en ongrijpbaar. Gaandeweg krijg je als journalist wel met dit vakgebied te maken, omdat hierbinnen veel spannende ontdekkingen worden gedaan. Denk aan grote experimenten en de ontdekking van het Higgsdeeltje, verhalen zat!"
Van Volkskrant naar Nikhef
"Wetenschappelijke journalistiek is een heel mooi vak. Ik schreef over leuke en spannende onderwerpen en het gaf me de adrenaline van snel goed werk leveren. Maar toen ik een vierde keer over iets schreef, kreeg ik toch het gevoel op routine te werken. Ik begon wat om me heen te kijken en zag waar mijn interesses nog meer lagen. En toen kwam Nikhef op mijn pad", aldus Van Calmthout. Bij Nikhef zit een ervaren communicatieteam, bestaande uit Vanessa Mexner, Martine Oudenhoven en Melissa van der Sande. Van Calmthout bracht als aanvulling op deze club vooral veel journalistieke kennis in huis. "Journalistiek is gericht op de reactie van het publiek: de lezer. Je denkt als journalist na over hoe de buitenwereld tegen iets aankijkt. Bij Nikhef is het onderzoek heel technisch en abstract. De organisatie is vooral op de binnenkant gericht. De uitdaging is nu om dat onderzoek om te zetten in mensentaal. Laat de onderzoekers niet alleen over fysica praten, maar ook over hoe je over succes praat en hoe de buitenwereld dat ziet. Wat is nou een resultaat? Hoe leg je uit dat, wanneer je niets vindt, dat ook iets betekent? Dat zijn echte communicatievraagstukken, waar ik graag vorm aan geef. Dat deed de afdeling al jaren heel goed. Ik deed als journalist immers veel zaken met ze. Maar nu ik aan boord ben, komt er nog meer reflectie naar buiten toe. Ik hoop dat ik als relatieve buitenstaander net wat meer kan doen."
Nieuwe initiatieven
Al deze nieuwe vraagstukken roepen ook om nieuwe communicatie. Zo organiseert Nikhef binnenkort een intern symposium met onder meer inbreng van neerlandici en historici. "Samen gaan we discussiëren over wat ons vak nou zo belangrijk maakt", vertelt Van Calmthout. "Ook krijg ik vragen van collega's over outreach en probeer ik hen met goede ideeën te faciliteren. Verder organiseren wij rondleidingen, doen mee aan Girls Day en haalden de theatershow 'Bonn Physics' samen met de Universiteit van Amsterdam en de Vrije Universiteit naar Nederland." Met perscommunicatie probeert hij een beetje buiten gebaande paden te gaan en van het 'standaard persbericht' af te wijken. "De pers hebben we natuurlijk wel nodig. Maar iets wat je voor journalisten maakt, wil ik eigenlijk aan iedereen sturen. Daar zetten we de website voor in, maar ook social media en podcasting." Vol trots vertelt hij ook over de lancering van het nieuwe Nikhef-magazine 'Dimensies' begin april, als onderdeel van de nieuwe communicatiestrategie. In het eerste nummer staat het verbeteren en upgraden van de deeltjesversneller LHC (Large Hadron Collider) op CERN centraal en de rol die Nikhef bij de verschillende experimenten speelt. "Het is een actueel visitekaartje van Nikhef dat we breed willen verspreiden. We laten zien dat het niet alleen om deeltjes en abstracte natuurkunde gaat, maar dat ook deeltjesfysica gewoon mensenwerk is."
Het algemene publiek
Van Calmthout is ook aangetrokken bij Nikhef om als wetenschapsjournalist een brug te slaan tussen abstracte wetenschap en het algemene publiek. "Ik zou graag willen dat de hele Ten Catemarkt in Amsterdam weet wie Nikhef is. Maar dat is natuurlijk niet zo. We proberen onze boodschap zo breed mogelijk te verspreiden via kanalen en media, zodat iemand die wat wij doen interessant vindt ons in elk geval wel tegenkomt. Nikhef is nu eenmaal niet het instituut met het meest aaibare onderwerp; we zijn geen Artis. Ik probeer op een zinnige manier te laten zien wat we doen op een toon die niet afschrikt. Dan mag het publiek zelf bepalen of ze daar kennis van wil nemen."
Hofnar
“De wetenschap is heel erg naar binnen gericht, zelfs als het op communicatie met de buitenwereld aankomt. Alles moet met iedereen afgeregeld zijn, het brengen van nieuws is nog vaak een gedachte achteraf. Groepen die eerst op een conferentie hun presentatie willen houden, en daarna over een persbericht of website story beginnen na te denken. Soms dagen nadat het nieuws rondgaat, vooral op de sociale media. Dat kan niet. Als we nieuws hebben moeten we ook de eerste zijn die het aan de grote klok hangt. Ik ben als oud-journalist soms echt stomverbaasd hoe weinig oog wetenschappers hebben voor de behoeften van het publiek en journalisten. Die moet je op hun wenken bedienen, anders hebben ze zo honderd andere onderwerpen om zich druk over te maken. Mijn rol is daarom nadrukkelijk ook die van de hofnar die vraagt waarom we doen wat we doen, en waarom de keizer geen kleren aan heeft. Voor het instituut moet ik steeds een beetje die malle oud-journalist zijn. En gelukkig krijg ik daarvoor ook echt de ruimte.”
###
Over Martijn van Calmthout
Naast zijn werk bij Nikhef is Martijn van Calmthout (58) ook op vele andere terreinen actief. Hij twittert (@vancalmthout), schreef vele populairwetenschappelijke boeken over wetenschap (veelal over natuurkunde) en presenteert live-wetenschapsshows, waaronder het maandelijkse KennisCafé in De Balie in Amsterdam. Ook werkte hij lang mee aan het NTR-radioprogramma De kennis van nu. Martijn heeft twee volwassen kinderen en woont samen in Amsterdam-Noord.
Tekst en beeld: Melissa Vianen
Nieuwsbrief Inside NWO-I, april 2019